تفاله زیتون در تغذیه دام

اگر بپذیریم سالانه نزدیک به 20 هزار تن پسماند (هسته و پوست) زیتون حاصل از روغن‌گیری از 65 هزار تن زیتون در 42 کارخانه روغن‌کشی، معضلی برای محیط‌زیست کشورمان به وجود می‌آورد، با یک حرکت ملی و پس از آنالیز این پسماند (مقدار پروتئین، چربی و ماده خشک و…) و بررسی این که به چه میزان قابل اختلاط با سایر نهاده‌های خوراک دام است، می‌توان پیش‌بینی کرد ضایعات و پسماند زیتون در تولید نزدیک به 5 هزار تن گوشت قرمز و هزار تن تخم‌مرغ نقش آفرین است که این خود بخشی از بیانیه مأموریت وزیر جهاد کشاورزی (یک میلیون تن افزایش تولید محصولات کشاورزی) را تبیین می‌کند.
مقاله زیر مروری دارد به ارزش غذایی ضایعات کشاورزی در زنجیره تولید مواد پروتئینی و امنیت غذایی کشور.

کمبود خوراك دام در کشور یکی از مشکلات عمده و اساسی تولیدات دامی است. علاوه بر آن و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ایران (نیمه‌خشک و خشک)، تولید علوفه نسبت به جمعیت دام کافی نیست، بنابراین، استفاده بهینه از منابع خوراك غیرمتداول و غیرمتعارف موجود یا استحصال شده که با غذاهای انسان نیز رقابت نمی‌کند، برای تأمین خوراك دام ضروری است، به‌‌ویژه اینکه بزرگترین اهمیت حیوان نشخوارکننده، مصرف و هضم علوفه‌های غنی از سلولز و کربوهیدرات‌های فیبری است که برای حیوانات دیگر غیرقابل استفاده است. از طرفی نیز ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺣﺠﻢ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﺑﻘﺎﯾﺎي ﮐﺸﺎورزي ازجمله تفاله (پوست و هسته) زیتون ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽ‌ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮان از آﻧﻬﺎ در ﺗﻐﺬﯾﻪ دام اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد.

20 هزار تن پسماند سرگردان زیتون
تفاله زﻳﺘﻮن ﻛﻪ در ﻛﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت اﺳﺘﺤﺼﺎل روﻏﻦ، برجا می‌ماند، ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭘﻮﺳﺖ، ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻴﻮه و ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻪ زﻳﺘﻮن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻘﺪاري ﭼﺮﺑﻲ اﺳﺖ. در جوامع صنعتی، امروزه ضایعات (زیتون) یکی از معضلات زندگی بشر است، زیرا بر اساس آمارهای بین‌المللی سالانه مقدار زیادی از تولیدات بخش کشاورزی، در حدود 5 تا 10 درصد به صورت ضایعات از چرخه تولید خارج می‌شود، که این مقدار فرآورده می‌تواند به نوبه خود غذای جمعیت زیادی را تامین کند. تولید جهانی تفاله زیتون 2 میلیون و 900 هزار تن برآورد می‌شود.
به گفته مهندس پریچهر مسئول و مجری طرح زیتون در وزارت جهاد کشاورزی، در این میان رقمی نزدیک به 50 هزار تن تفاله زیتون به جا می‌ماند که 50 درصد این رقم را آب تشکیل می‌دهد. از آن پسماند رقمی حدود 20 هزار تن پسماند قابل استفاده در خوراک دام به دست می‌آید.
وی هم‌چنین اظهار کرد: خوشبختانه موسسه تحقیقات دامپروری این موضوع را بررسی و تأیید کرده است. از طرفی، غیر از روغن زیتون دو نوع فرآورده جانبی تفاله زیتون (استفاده در فرآوری آن و استفاده در تغذیه دام) سال‌ها است که مورد توجه دامپروران و متخصصین علوم تغذیه قرار گرفته است، به‌گونه‌ای که با تبدیل فرآورده‌های فرعی به موادی با ارزش تغذیه‌ای بالاتر، موفقیت بزرگی در استفاده بهینه از سرمایه‌های موجود و رفع معضلات زیست‌محیطی شده است.
تفاله زیتون بر خلاف کنجاله سایر دانه‌های روغنی دارای درصد پروتئین خام کم و فیبر زیاد است.
عمده‌ترين فرآورده‌هاي فرعي که طي استخراج روغن از ميوه زيتون حاصل مي‌شود تفاله آن است که در حال حاضر به میزان کمی (به قیمت هر تن 200 الی 250 هزار تومان) توسط کارخانجات صنایع تبدیلی و خوراک دام خریداری می‌شود.
با توجه به همزمانی تولید تفاله زیتون (در حدود 6 تا 8 هفته در سال) آنچه که در مورد تفاله مهم است مرغوب بودن و بدون خطر و سالم بودن آن است که از آسیب حفظ شده و در طول مدت نگه‌داری، مواد و اجزاء آن دست‌نخورده باقی بمانند.

گیلوان زیتون و حفظ محیط‌ زیست
مهندس ناصری، مدیرعامل شرکت گیلوان زیتون ازجمله شرکت‌های پیشتازی است که سالانه حدود 400 تن تفاله زیتون را برای تولید خوراک دام به کارخانجات مربوطه عرضه می‌کند.
فرآوری تفاله نه تنها از آلودگی زیست محیطی آن می‌کاهد، بلکه امکان انبارداري و در نتیجه استفاده از آن را در تغذیه دام میسر می‌سازد. تفاله خام زیتون حاوي فیبر خام بالا بوده، بنابراین استفاده از آن در تغذیه گاوهاي شیري پر تولید محدود است.

تأثیر تفاله زیتون بر صفات مختلف دام
کارشناسان معتقدند اﺳﺘﻔﺎده از تفاله زﻳﺘﻮن ﺑﻪ مقدار 25 درﺻﺪ در ﺟﻴﺮه ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﭘﺮواري سبب ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺟﻴﺮه ﺑﺪون داﺷﺘﻦ اﺛﺮات ﺳﻮء ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﻴﻮان ﻣﻲﺷﻮد.
تاکنون پژوهش‌های بسیاری در جهت کاربرد پس‎ماند‎ها و فرآورده‌های جنبی صنعتی و کشاورزی صورت گرفته و تجربیات مختلفی نیز به دست آمده است.
مهندس مهدی مسعودی، قائم مقام مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های کارخانجات خوراک دام و طیور و آبزیان کشور می‌گوید: “استفاده از ضایعات و پسماندهای کشاورزی مانند پوست پسته، هسته انار، هسته خرما، تفاله ذرت و گندم کارخانجات تولید ماکارونی، تفاله زیتون و… در صورتی که بتواند انرژی و پروتئین مورد نیاز در خوراک دام را تأمین نماید امری مفید است، اما در هر حال باید ابتدا آنالیز تفاله زیتون (ماده خشک، چربی، پروتئین و…) را در اختیار داشته باشیم تا با کمک کارشناسان تغذیه نظر نهایی ابراز شود، زیرا تا زمانی که موضوع نظری است بحث شفاهی می‌باشد، اما در جامعه تولید و مصرف دام و بازار نیز باید بررسی شود تا عملیاتی گردد.”
در این میان بسیاری از اطلاعات موجود در مورد مصرف و هضم تفاله زیتون و نگرانی در مورد وجود سنگ یا هسته، نحوه استخراج روغن و ترکیبات متغییر تفاله خام زیتون است.
بعضی از پژوهشگران نشان داده‌اند که استفاده از تفاله زیتون در جیره غذایی، سبب بهبود قابلیت هضم خوراک دام، بهترشدن رشد و افزایش وزن روزانه و وزن بدن در انواع دام به‌‌ویژه بره‌ها و بزغاله‌ها و بهبود ضریب تبدیل خوراک می‌شود.

تبدیل طلای کثیف به ثروت
مهندس نورالدین روحی، کارشناس علوم زراعی، بنیانگذار شرکت کشاورزی شبدر گنبد و یکی از افتخارات کارآفرینی کشور که با ابتکارات خود، از ضایعات هسته‌های انار، گوجه فرنگی، انگور، زیتون و… (طلای کثیف) انواع مواد اولیه بهداشتی، آرایشی، روغن خوراکی، روغن برای مصارف صنعتی، نهاده خوراک دام و حتی خوراک طیور (مرغ تخم‌گذار) تولید می‌کند، سالانه حدود 5 هزار تن تفاله زیتون را از استان‌های گیلان و گلستان خریداری و از آن 2500 تن کنجاله خشک تفاله زیتون و نزدیک به 150 تن روغن زیتون پومس تولید می‌کند.

قابل توجه این که تفاله خشک زیتون 7تا 10 درصد روغن، 6 تا 9 درصد پروتئین خام، 44 تا 48 درصد فیبر سلولوزی (قابل جذب) و لیگینن (مناسب نشخوار دام) و نزدیک به 90 درصد ماده خشک و مقداری از ویتامین‌ها و مواد معدنی به همراه دارد.

نیاز به فرهنگ‌سازی استفاده از کنجاله تفاله زیتون
این تفاله‌ها در جیره غذایی گاوهای شیری (حدود 3 درصد) گاوهای پرواری (5 درصد) و حتی در جیره مرغ تخمگذار مورد مصرف دارد. اما از آنجا که فرهنگ‌سازی و بازارسازی نشده و ترویج استفاده از آن صورت نگرفته، هنوز کاربردها و مزایای تفاله زیتون ناشناخته مانده است. متأسفانه عدم حمایت دولت، بانک‌ها و وزارتخانه از فعالان و مدیرانی که با رفع نگرانی حاکمیت از آلودگی محیط‌زیست، ضایعات را به ثروت ملی تبدیل می‌کنند موجب دلسردی مبتکران می‌شود.
«ماهانه دام و کشت و صنعت» انتظار دارد وزارتخانه چراغ به دست در هر کوی و برزن فعالان ذیربط بخش خصوصی را پیدا کند و به حمایت و کمک واقعی از آن‌ها (نه تظاهر و تشریفات) بپردازد.

خوراک دام از پسماندهای غذایی
یک شرکت دانش‌بنیان در انگلستان، زباله‌های محلی مانند بقایای میوه و سبزی‌های پوسیده، پسماندهای کشاورزی و دورریز غذاها را به خوراک دام باکیفیت تبدیل می‌نماید که فرآیندی توأمان برای تکثیر حشرات نیز می‌باشد. جا دارد با در نظر گرفتن روزانه صدها هزار تن اشغال و پسماندهای شهری، گامی در این راه برداشته شود تا ضمن آسیب‌رسانی کمتر به محیط‌زیست در تولید غذای دام و بی‌نیازی به واردات به درجه قابل قبولی برسیم.